Ünlü daralması, sözcüklerde son sesi a veya e olan fiil kök veya gövdelerine -y eki gelmesi halinde yaşanan daralmadır. Türkçe’de sık görülen ve -y eki yüzünden kaynaklanan ünlü daralması her -y sesi ile mümkün olmaz. Ünlü daralmasının meydana gelmesi için -y ekinin -yor şeklinde olması gerekmektedir. Bu ek yani -yor eki yapısı gereği değişmediğinden a – e ile biten fiil kök ve gövdelerinde harflerin daralmasına olanak tanır. Daralma sonucunda a ve e sesleri ı, i, u, ü ünlülerine dönüşmektedir. Ünlü daralması için a ve e seslerinin sadece ı, i, u ve ü olması gerekmektedir.
Ünlü Daralması Örnekleri
Ünlü daralması örnekleri konunun daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır. Daralmanın olması için a sesi ı veya u sesine, e sesi ise i veya ü sesine dönüşmektedir. Ünlü daralması örnekleri;
- Bekle + yor + bekliyor
- Katla + yor + katlıyor
- Anla + yor + anlıyor
- Tuzla + yor + tuzluyor
- Söyle + yor + söylüyor
- Boya + yor + boyuyor
- Dile + yor + diliyor
- Düşle + yor + düşlüyor
- Gizle + yor + gizliyor
- Oyna + yor + oynuyor
- Yaşa + yor + yaşıyor
Sözcük olumsuz anlamda kullanılacaksa -ma ve -me olumsuzluk eki kullanılır. Bu durumda -yor ekinden önce gelen olumsuz eklerinde bulunan a ve e sesleri de daralma yaşamaktadır;
- Kork + ma + yor + korkmuyor
- Temizle + me + yor + temizlemiyor
- Gel + me + yor + gelmiyor
- Özle+ me + yor + özlemiyor
- Kal + ma + yor + kalmıyor
Ünlü daralması için “y” sesi tek başına yeterli olmamaktadır. Eğer “y” sesi kaynaştırma olarak kullanılıyorsa daralmaya yol açmaz;
- Ağlayarak – ağlıyarak değil
- Anlayarak – anlıyarak değil
- Dileyen – diliyen değil
İstisnai olarak “demek” ve “yemek” fiilleri için y kaynaştırma ünsüzü kullanıldığında fiil kökünde yer alan e harfi i sesine dönüşür;
- Ye + y + en + yiyen
- De + y + ecek + diyecek
Konunun pekişmesi için ünlü daralması soruları şu şekilde;
- Aşağıda yer alan sözcüklerde -yor eki getirerek hangisinde ünlü daralması olmadığını bulunuz.
A – İzle
B- Anla
C- Oku
D- Sakla
Şıklardan hepsine -yor eki getirildiğinde şöyle olacaktır; okuyor, izliyor, anlıyor, saklıyor. İzle, anla, sakla sözcüklerindeki a ve e sesleri ı veya i’ye dönüşmüştür. Ancak Oku sözcüğündeki ünlü harf “u” daralma yaşamaz. Çünkü ünlü daralması a ve e seslerinde görülür.
2 – Cümlelerde yer alan tırnak içindeki sözcüklerin hangisinde ünlü daralması bulunmaktadır?
A İstanbul’u “dinliyorum” gözleri kapalı.
B Umudum gittikçe “bitiyor”.
C Senin “çözümün” bu duruma uymadı.
D “Küçücük” evde yaşamaktan mutlu.
Ünlü daralması fiillerde meydana gelmektedir. İsim sözcüklerinde ünlü daralması görülmez. Bu bakımdan çözüm ve küçücük ifadeleri isim sözcüğü olduğu için ünlü daralması göstermez. Bitiyor sözcüğü ise -i sesi ile bittiğinden -yor eki alınca herhangi bir daralma yaşamamıştır. “Dinliyorum” sözcüğü ise dinle + yor + um şeklinden dinliyorum haline gelerek daralma göstermiştir.
3 – Aşağıda yer alan cümlelerin hangisinde ünlü daralması bulunur?
A Her akşam kitap okurum.
B Bu olaydan sonra seni çok daha iyi anlıyorum.
C Bilgisayar kullanımını günlük iki saatle kısıtlı tutuyorum.
D Futbol oynamaya sahaya gidiyoruz.
Ünlü daralması a ve e seslerinde görülmektedir. Şıklar incelendiğinde fiil kökü a ile biten “anla” sözcüğü öne çıkmaktadır. Anla + yor + um ifadesi anlıyorum şekline dönüşmüştür.
4- Hangi cümlede ünlü daralması yoktur?
A Burada oturmayı hiç sevmiyorum artık.
B Çok uzak yere gitmek istemiyorum.
C Okul bu yıl bir hafta erken başlıyor.
D Bu zor zamanlar yakında bitecek.
Şıklar incelendiğinde sevmiyorum, istemiyorum, başlıyor sözcüklerinde ünlü daralması görülmektedir. D şıkkında ise daralma yaşamış sözcük bulunmamaktadır.
Ünlü Daralması Nasıl Yapılır?
Ünlü daralması Türkçedeki temel ses olaylarından birisidir. Ünlü daralması yapılması için a veya e ünlü harfleri ile biten fiil veya fiil kökenli sözcüğe -yor eki getirilmesi gerekmektedir. Bu durumda fiilin son hecesinde bulunan ünlü ı, i, u ve ü seslerinden birisine dönüşmektedir. Ünlü daralması yapmak için mutlaka sözcük a veya e sesi ile bitmelidir. Bunun dışında kalanlar ünlü daralması kapsamına girmez.
Diye Daralma Mı?
Diye sözcüğü daralma örneğidir. Ünlü daralmasını anlamak için fiil kökenine bakmak gerekmektedir. Diye sözcüğünün kökü de-mek sözcüğüdür. “De” ifadesi söyle, konuş, anlatmak anlamları taşımaktadır. Y kaynaştırma sesi kullanıldığında de + ye ifadesi diye’ye dönüşmektedir.
Özlüyor Ünlü Daralması Var Mı?
Özlüyor ünlü daralması olan sözcüktür. Ünlü daralması için sözcük kökenine bakılması gerekir. Özlüyor sözcüğünün kökü Özle’dir. Normalde özle + yor şeklinde kullanılması gereken sözcük ünlü daralması ile özlüyor şeklini almaktadır.
Ayrılıyor Ünlü Daralması Var Mı?
Ayrılıyor fiilinin kökü ayrıl-mak’tır. Sözcüğe şimdiki zaman eki getirilmiştir. Ünü daralması değil, sözcüğe “ı” sesi eklenerek ünlü türemesi yapılmıştır.
Yiyecek Ünlü Daralması Var Mı?
Yiyecek sözcüğü ünlü daralmasını -ecek eki ile yaşar. Sözcüğün kökü “ye”dir ve “yecek” eki geldiğinde yeyecek yerine yiyecek şeklinde daralma yaşamaktadır.
Anlamıyor Ünlü Daralması Var Mı?
Anlamıyor sözcüğü olumsuz ünlü daralması örneğidir. Kök ve ekler; anla + ma + yor şeklindedir. Olumsuzluk eki “ma” değişime uğrayarak daralmıştır.
Tanıyor Ünlü Daralması Var Mı?
Tanıyor sözcüğünde ünlü daralması bulunmamaktadır. Sözcüğün kökeni “tanı” olduğu için yor ekiyle birlikte herhangi bir daralma olmamıştır.
Yapıyor Kelimesinde Hangi Ses Olayı Vardır?
Yapıyor kelimesinde ünlü daralması vardır. Sözcük yapa + yor şeklindedir. Daralma ile yapı + yor şekline girmiştir.
