Dilin temel yapı taşları olan sözcükler, çeşitli türlerde karşımıza çıkar. Peki, sözcük türleri nelerdir ve bu türler nasıl belirlenir? Bu yazımızda, sözcük türü kavramının önemini ve sınıflandırılmasını ele alacağız.
Sözcük türü nedir ve bir sözcüğün türü nasıl anlaşılır? Tür bakımından ifadesi, sözcüklerin köklerine ve işlevlerine göre nasıl ayrıştırıldığını açıklar. Bu yazıda, bu konuya derinlemesine bir bakış sunuyoruz.
Sözcük Kökü Tür Bakımından Farklı Ne Demek?
Sözcük türü bakımından, bir sözcüğün türüne göre incelenmesini ifade etmektedir. Bu da sözcüğün isim mi, edat mı, yoksa fiil mi olduğuna karar vermek demektir. Tür bakımından sözcükler üçe ayrılmaktadır:
- İsim: İsim, sıfat, zamir, zarf.
- Edat: Edat, bağlaç, ünlem.
- Fiil: Fiil.
İnsanlar arasındaki en etkili iki iletişim şekli konuşmak ve yazmaktır. Bunun için de sözcüklere ihtiyaç duyarız. Dilin en önemli ögesi olan sözcükler çeşitli yönlerden incelenebilmektedir. Sözcükler cümlelerde farklı farklı görevler üstlenmektedir ve üstlendikleri bu görevler de onların sözcük türü bakımından farklarını anlamamıza yardımcı olur.
Kökünün Türü Bakımından Ne Demek?
Kökünün türü bakımından, bir sözcük incelenirken önce kökünün sonra da o kökün türünün bulunması anlamına gelmektedir. Kök; bir kelimenin anlamlı olan ilk ve küçük parçası, en yalın halidir. Bir başka ifadeyle, bir kelimenin bütün yapım ve çekim eklerinden arındırılmış halidir. Bir örnekle açıklamak gerekirse “gözlükçü” kelimesini ele alalım. Bu kelimenin kökü “göz” kelimesidir. “-lük” ve “-çü” ise yapım ekleridir.
Bir sözcüğü kökü bakımından incelemek isim mi yoksa fiil mi olduğuna bakmaktır. Kökü isim olan sözcükler, isim köklü sözcük; fiil olan sözcükler, fiil köklü sözcük olarak adlandırılmaktadır. Fiiller iş, oluş ve hareket bildirirken; isimler bildirmemektedir. Bir sözcüğün isim mi yoksa fiil mi olduğunu anlamak için bazı yöntemler vardır. Dilerseniz şimdi bu yöntemleri inceleyelim.
- Sözcük kökünün türü belirlenirken ilk yöntem “-mek/-mak” eklerinden yararlanılmaktadır. Bir sözcüğe bu ekler getirildiğinde anlamlı oluyorsa o sözcük fiil, anlamlı olmuyorsa isimdir. Örneğin; ağaç kelimesine bu ekleri getirelim. Ağaçmek ya da ağaçmak anlamlı bir kelime oluşturamamaktadır. Bu nedenle ağaç kelimesi isimdir.
- İkinci yöntem olumsuzluk eki olan “-me/-ma” eki getirmektir. Fiiller bu ekleri aldığında anlamlı olmakta, isimler ise olmamaktadır. Örneğin; “gel” kelimesine eki getirdiğimizde “gelme” şeklinde anlamlı bir kelime elde ederiz. “ev” kelimesine getirdiğimizde ise “evme” şeklinde anlamsız bir kelime oluşacaktır.
- Sözcük kökünün türü belirlenirken kullanılan bir diğer yöntem, şimdiki zaman kipi eki olan “-yor” eki getirmektir. Diğer iki yöntemde olduğu gibi fiiller bu eki aldığından anlamlı bir kelime oluşturabilmekte ancak isimler oluşturamamaktadır.
Kökünün Türü Bakımından Farklıdır Ne Demek?
Kökünün türü yönünden değerlendirme yaparken, kelimenin fiil kökünden mi yoksa isim kökünden mi geldiğine dikkat etmeliyiz.
Kökünün Türü Bakımından Aynıdır Ne Demek?
Tıpkı kökünün türü bakımından farklıdır durumunda olduğu gibi, kelimenin fiil kökünden mi yoksa isim kökünden mi geldiğinde dikkat edeceğiz. Örneğin, yaşamak kelimesi, isim kökünden türetilmiş bir fiildir. Yoksulluk kelimesine baktığımızda, onun da isim kökünden türetildiğini görürüz; dolayısı ile ikisi de kökünün türü bakımından aynıdır.
Sözcük Türü Bakımından Deyince Neye Bakılır?
Sözcük türü belirlenirken, cümle içerisindeki görevlerine göre belirlenmektedir. Bir sözcüğün türünü belirlerken yalnızca sözlüğe bakarak değerlendirme yapmak yanlış bir sonuca yol açabilmektedir. Çünkü dilimizde bazı sözcükler cümledeki kullanımına göre farklı türde olabilmektedir. Bu nedenle bir sözcüğün türünü belirlerken ilk bakılması gereken cümle içerisindeki kullanımıdır.
Daha iyi anlaşılması için bir örnek üzerinden gidelim. “Çakmak” kelimesini türü bakımından değerlendirirken yalnızca kelimeye bakıp karar verirsek isim demek de fiil demek de yanlış olmaz. Bu iki türünden hangisinin doğru olduğunu anlayabilmek için cümleye bakmak gerekir. Eğer cümlede “çakmak” kelimesiyle ateş elde etmeye yarayan araç kast ediliyorsa isim demek doğru olacaktır. Eğer eylem olarak kullanıyorsa (örneğin; kazık çakmak) fiil demek doğru olacaktır.
Sözcük türleri belirlenirken cümle içerisindeki yerine bakıldıktan sonra sözcüğün analizi yapılmalıdır. Yani sözcüğün isim mi, edat mı yoksa fiil mi olduğuna karar verilmelidir. Çünkü sözcük türleri bunlardır fakat bunlar genel bir başlık sayılabilir. Yukarı da belirttiğimiz gibi bu başlıkların kapsadıkları türler bulunmaktadır. Sonuç olarak, sözcüğün türü bakımından dendiğinde; sözcüğün isim, sıfat, zarf, zamir, edat, bağlaç, ünlem ve fiilden hangisi olduğunu bakılır.
Sözcük Türleri Nelerdir?
Sözcük türleri en basit haliyle iki ana gruba ayrılmaktadır.
- İsim Soylu Sözcükler
- Fiil Soylu Sözcükler
Bu iki gruptan biri olan isim soylu sözcükler de kendi içerisinde yediye ayrılırken; fiil soylu sözcükler ikiye ayrılmaktadır. İsim soylu sözcükler:
- İsim
- Sıfat
- Zamir
- Zarf
- Edat
- Bağlaç
- Ünlem
Fiil soylu sözcükler:
- Fiiller
- Fiilimsiler
Şimdi dilerseniz bu türleri kısaca inceleyelim.
- İsim: Sözcük türleri arasından isimler ile başlayalım. Adlar, varlıkları ve kavramları karşılayan sözcüklerdir. İsimler, varlıklara verilişlerine göre tür(cins) adı ve özel ad olarak ikiye; varlıkların sayılarına göre tekil, çoğul ve topluluk adı olarak üçe; varlıkların oluşuna göre ise soyut ve somut olmak üzere ikiye ayrılmaktadırlar.
- Sıfat: Sıfatlar isimleri niteleyen veya belirten sözcüklerdir. Bir sözcüğe sıfat diyebilmek için mutlaka bir adın önüne gelerek o adı nitelemesi veya belirtmesi gerekmektedir. Dolayısıyla sıfatlar Niteleme Sıfatları ve Belirtme Sıfatları olmak üzere iki ana gruba ayrılmaktadır.
- Fiiller: Sözcük türleri arasında yer alan fiiller iş, oluş ve hareket bildirmekte ve anlam bakımından iş, durum ve oluş eylemleri olmak üzere üçe ayrılmaktadırlar. Fiiller kip ve kişi ekleri almaktadırlar. Bu kipler Haber (Bildirme) Kipleri ve Dilek (Tasarlama) kipleri olmak üzere iki ana başlıkta toplanmaktadır.
- Zamir: Zamirler çeşitli yönlerden isimlerin yerini tutan sözcüklerdir. Kişi, dönüşlülük, işaret, belgisiz, soru ve ilgi olmak üzere altı gruba ayrılmaktadır.
- Zarf: Bir diğer isimleri belirteç olan zarflar ise eylemeleri, eylemsileri, sıfatları ve yine zarfları çeşitli yönlerden belirten sözcükler olarak bilinmektedirler. Durum, zaman, yer-yön, miktar ve soru olarak beş gruba ayrılmaktadırlar.
- Edat: Sözcük türlerinden diğeri olan edatlar tek başına anlamı olmayan, cümle içerisinde çeşitli anlam ilgileri kuran sözcüklerdir. Gibi, sanki, göre, kadar, vb. kelimeler edattır.
- Bağlaç: Bağlaçlar eş görevli sözcükleri, söz öbeklerini ve cümleleri birbirine bağlamakla görevli sözcüklerdir. Ve, ile, ancak, fakat, ki, bile, de, oysa ki, madem ki vb. sözcükler bağlaç örnekleridir.
- Ünlem: Ünlemler korkma, acıma, sevinme, heyecanlanma, öfkelenme gibi duyguları belirten sözcüklerdir. Bununla birlikte seslenme ve emir verme gibi durumda da kullanılabilirler. Ünlemler aynı zamanda doğa seslerini yansıtan sözcüklerdir.
