Yapım eki, sözcüğün sonuna eklenerek yeni ve farklı anlamlı kelimeler türetmek için kullanılan eklerdir. Türkçede pek şok yapım eki bulunmaktadır. Yapım eki için en önemli nokta sözcüğün ek ile birlikte yeni anlama kavuşmasıdır. İsim ve fiil kökenli sözcüklere getirilebilen yapım ekleri kökten hemen sonra gelmektedir. Çekim eki kullanılması gerekiyorsa da ek, yapım ekinden sonra gelmektedir. Türkçe’de isim yapan ve fiil yapan yapım eki olacak şekilde iki ana kategori yer almaktadır.
İsimden İsim Yapan Yapım Eki Nedir?
İsim yapan yapım ekleri isim veya fiil kökenli sözcüklerden yeni isimler türeten yapım ekleridir. Kendi içlerinde;
- İsimden İsim Yapan Ekler
- Fiilden İsim Yapan Ekler olarak da ayrılmaktadır.
İsimden isim yapan ekler sözcük sonuna eklenen eklerdir.
- -lİk eki; yer isimleri, alet ve araç isimleri, topluluk isimleri, soyut isimler, durum bildirme, meslek gibi yeni isimler yaratmaktadır. Örnekler; ağaçlık, zeytinlik, başlık, kulaklık, insanlık, bilgelik, çocukluk, bayramlık, kışlık, hediyelik, iyilik, doktorluk, öğretmenlik, turşuluk, günlük, satılık vb.
- -cE eki; dil, yer ve hayvan ile bitki isimleri yapar; Türkçe, Almanca, Yenice, Çamlıca, kokarca, yumuşakça vb.
- -cİ eki; isim, sıfat ve zarf yapar; sanatçı, yolcu, çaycı, sözcü, kemancı, gazeteci, akılcı vb.
- -lİ eki; soyut ve somut isimler, yer, bir şeyin çokluğu, soy, renk, özellik bildirir; Ankaralı, tuzlu, köylü, Osmanlı, sözlü, evli, mavili, kırmızılı, bilgili, saygılı, akıllı, sevgili
- -sİz eki; -lİ eki ile yapılan sözcüklerin olumsuz halini yapmaktadır; akıllı – akılsız, bilgili – bilgisiz vb. gibi.
- -ki eki; zaman ve yer bildiren sözcükleri sıfat yapmaktadır; bugünkü, akşamki, dünkü, aşağıdaki, sınıftaki, yuvadaki vb.
- -tİ eki; yansıma isim üretir; çıtırtı, şıkırtı, gıcırtı, patırtı vb.
Bunların yanında;
- -e: göze
- -Cİl: etçil, otçul, insancıl,
- -Daş: vatandaş, yurttaş,
- -gil: Aligil, Yaşargil,
- -leyin: geceleyin, akşamleyin,
- -ncİ: birinci, üçüncü, sonuncu
- -Er: üçer, beşer, yedişer,
- -Cİk: gelincik, kızılcık, elmacık.
İsimden isim yapan ekler isim kökenli sözcüklere eklenmektedir. Eğer fiilden isim yapılacaksa bu durumda farklı ekler kullanılmaktadır. Fiilden isim yapan ekler şu şekildedir;
- -mEk; fiillerden isim üretmektedir; gel-mek, ye-mek, çalış-mak
- -mE; fiili isim yapar; böl-me, danış-ma, dondur-ma, işlet-me
- -İş; kalıcı nesne isimleri yapar; açıl-ış, kapan-ış, otur-uş, gör-üş, alışveriş
- -En; eylemi yapanı bildirir; gülen, bakan, giden, gezen, bozan, yapan vb.
- -Esİ; fiilden sıfat ve isim yapar; gül-esi, bakıl-ası
- -mEz; çık-maz, yıl-maz, geç-mez, yara-maz
- -r; isim ve sıfat yapar; oku-r, yaz-ar, bil-i-r, gül-e-r
- -dİk; isim ve sıfat yapar; tanı-dık, olma-dık
- -EcEk; isim ve sıfat yapar; al-acak, -yi-y-ecek, iç-ecek
- -mİş; isim ve sıfat yapar; geç-miş, oku-muş, dol-muş
- -İm; durum ve iş bildirir; al-ım, sat-ım, öl-üm, ver-im, giy-im
- -Gİ; fiilin hareketini ifade eder; sev-gi, gör-gü, duy-gu, ser-gi, al-gı, tut-ku
- -Gİn; büyüme ve aşırılık ekler; sal-gın, bez-gin, bay-gın, er-gin, dur-gun, bas-kın
- -İcİ; çokluk ve devamlılık katar; kal-ıcı, gid-ici, dinle-y-ici, bak-ıcı
- -kEn; isim ve sıfat yapar; çalış-kan, üret-ken, atıl-gan.
Fiilden Fiil Yapan Yapım Eki Nedir?
Fiilden fiil yapan yapım eki fiil kökenli sözcüklerden yeni anlam olacak şekilde yeni fiil türeten eklerdir. Fiil kök ve gövdelerinden fiil gövdesi yapmaktadır. Kendi içinde isimden fiil yapan ve fiilden fiil yapan ekler olarak ayrılmaktadır.
Fiilden fiil yapan ekler;
- -t; fiilleri oldurgan kılar, genelde ünlü ile biten fiillerde kullanılır; yürü-t, acı-t, ak-ı-t, oku-t
- -r; oldurganlık ve ettirgenlik anlamı sağlar; çık-a-r, kop-a-r, kaç-ı-r, düş-ü-r
- -dİr; fiilleri geçişli hale getirir; yaz-dır, sor-dur, aç-tır
- -l; edilgen ve dönüşlü fiil yapar; at-ı-l, soy-u-l, yaz-ı-l
- -n; edilgen ve dönüşlü fiil yapar; başla-n, tara-n, yıka-n, bil-i-n,
- -ş; işteş fiil yapar; döv-ü-üş, tart-ı-ş, gör-ü-ş
- -ElE; devamlılık bildirir; kov-ala, tep-ele.
Yapım Ekleri Nelerdir?
Yapım ekleri, şu şekilde sıralanabilir;
İsimden isim yapma ekleri;
1. -lık, -lik, -luk, -lük
2. -lı, -li, -lu, -lü
3. -sız -siz, -suz, -süz
4. -cı, -ci, -cu, -cü; -çı, -çi, -çu, -çü
5. -cık, -cik, -cuk, -cük; -çık, -çik, -çuk, -çük
6. -ca, -ce; -ça, -çe
7.-daş, -deş; -taş, -teş
8. -ncı, -nci, -ncu, -ncü
9. -ar, -er; -şar, -şer
10. -sal, -sel
11. -tı, -ti, -tu, -tü
İsimden fiil yapma ekleri;
1. -la-, -le-
2. -al-, -el-
3. -l-
4. -a-, -e-
Fiilden fiil yapma ekleri;
1. -l-
2. -ma-, -me-
3. -n-
4. -r-
5. -t-
6. -ş-
7. -dır-, -dir-, -dur-, -dür-; -tır-, -tir-, -tur-, -tür-
Fiilden isim yapma ekleri;
1. -gan, -gen; -kan, -ken
2. -gı, -gi, -gu, -gü; -kı, -ki, -ku, -kü
3. -gın, -gin, -gun, -gün; -kın, -kin, -kun, -kün
4. -ı, -i, -u, -ü
5. -ıcı, -ici, -ucu, -ücü
6. -ış, -iş, -uş, -üş
7. -k
8. -m
9. -ma, -me
10. -mak, -mek
11. -tı, -ti, -tu, -tü
Yapım Eki Nasıl Bulunur?
Yapım ekleri bulmak için sözcüğün öncelikle yeni bir anlam taşıyıp taşımadığına bakmak gerekmektedir. Yapım eki sözcükten yeni bir sözcük yapmaktadır. Eğer gelen ek sözcüğe yeni bir anlam katmıyorsa bu durumda çekim eki olacaktır.
Yapım Eki Nasıl Ayırt Edilir?
Yapım ekini ayırt etmek için sözcüğün kök ve ekleri ayrılmalıdır. Gözlük sözcüğünde -lük ekinin yapım eki olduğu şu şekilde fark edilir; göz-lük sözcüğünün kökeni göz’dür. Gözlük ise göze takılan eşyadır. Buradaki -lük eki göz sözcüğünden yeni bir sözcük türettiği için -lük eki yapım eki olmuştur.
Yapım Eki Cümle Örnekleri
Yapım eki örnekleri şu şekilde;
- Ayşe ile gözlükçüye giderek gözlük aldık.
- İngilizce dünyada en çok konuşulan dillerden birisidir.
- Bilgi her zaman mutluluk verir.
- Yolcu her zaman yolda olandır.
- Ona karşı duyduğum sevgi kelimelerle anlatılmaz.
- Şehirli ve köylü ayrımı yapmanın zamanı geçti.
- Odama yeni bir kitaplık aldım.
- Çalışkan öğrenciler derslerinde başarılı olur.
Yapım Eki Çekim Eki Farkı
Yapım eki çekim eki farkı eklerin cümle üzerindeki anlamına dayanmaktadır. Çekim eki sözcüklere eklendiğinde yeni anlamlar ve sözcükler yaratmaz. Yapım ekleri ise yapıları gereğince eklendiği sözcüklere yeni anlam katar ve yeni sözcük oluşturur. Örneğin kitap ile kitaplık farklı anlamlar taşıyan sözcüklerdir. Bu yüzden -lık eki yapım ekidir.
Yapım Eki Olan Ki?
Yapım eki olan ki isimlere eklenir ve yer ile zaman bildirir. Zaman bildiren kelimelerin sonuna doğrudan ekleme yapılırken yer bildiren sıfatlar türetme yaparken -dE hal ekiyle kullanılır;
- Bu yılki sınav zordu.
- Yarınki maç heyecanlı olacak.
- Dünkü film güzeldi.
- Duvardaki saat durdu.
Yapım Eki Almış Sözcüklere Ne Denir?
Yapım eki almış sözcüklere türemiş sözcük denilmektedir. Türemiş sözcük denilmesinin sebebi sözcüğün yeni bir anlama kavuşmasıdır. Kök aynı kalmasına rağmen yapım eki ile birlikte sözcük yeni anlamlar kazanmış olur. Bu yüzden yapım eki olan sözcükler türemiş sözcük olarak da bilinmektedir.
Yapım Eki Almış Özel İsimlere Gelen Ekler
Özel adlara getirilmiş olan yapım ekleri bitişik yazılmaktadır. Bu ekler -çe ve -li ekidir. Örneğin; Türkçe, Ankaralı vb. gibi.
Yapım Eki Redif Olur Mu?
Redifler her zaman mısraın sonunda olan, kafiyeden sonra gelen ve aynı anlamda olan sözcük veya eklerdir. Yapım eki aynı şekilde kullanılıyorsa anlamı değiştirmeyeceği için yapım eki redif olabilir. Örneğin yaşarım ve şaşarım sözcüklerinde -r eki yapım ekidir. Aynı zamanda da redif görevi görmektedir.
Hem Yapım Hem Çekim Eki Nedir?
Hem yapım eki hem çekim eki iki ana türde ek almış olan sözcüklerdir. Bu sözcüklerde önce yapım eki, ardından çekim eki bulunmaktadır. Yapım eki sözcük anlamını değiştirirken, çekim eki anlamı koruyarak sözcükler arasında bağlantı kurmaktadır. Hem yapım hem çekim eki alan sözcükler şu şekildedir;
- su-sa (yapım eki) – dılar (çekim eki) = susadılar
- gül-ümse (yapım eki) – diler (çekim eki) = gülümsediler
- >> sev-il (yapım eki) – lir (çekim eki) = sevilir
- tuz-lu (yapım eki) – ydu (çekim eki) = tuzluydu
- bil-gili (yapım eki) – ydi (çekim eki) = bilgiliydi
- giy-ecek (yapım eki)-ler (çekim eki) = giyecekler
- hay-kır (yapım eki) – dı (çekim eki) = haykırdı
- cıvıl-tı (yapım eki) – lıydı (çekim eki) = cıvıltılıydı
- sokak-ta (yapım eki) – ydı (çekim eki) = sokaktaydı
- eğlen-ce (yapım eki) – liydi (çekim eki) = eğlenceliydi
- yor-gun (yapım eki) – du (çekim eki) = yorgundu
