Astronomi nedir sorusuna cevap olarak, içinde bulunduğumuz evrenin yapısını, işleyişini ve gök cisimlerini inceler diyebiliriz. Gezegen, Güneş, yıldız, galaksi, Ay gibi kavramların hepsi astronomiyle ilişkilidir. Geçmişten günümüze insanlar, evreni anlamaya çalışmış ve buna dönük gözlemler yapmıştır. Astronomi en temelde gök cisimlerinin gözlenmesine dayanır. İnsan hayatında, yön bulmadan iletişim uydularına kadar birçok faydası vardır.
Astronomi Kavramları Nelerdir?
Astronomi ne demek sorusuna cevap vermek için, temel bilgileri edinmemiz, astronomi ile ilgili kavramları anlamamıza ve uzayın genişliği hakkında fikir sahibi olmamıza yardımcı olacaktır:
- Astronom: Astronomi bilimiyle uğraşanlar, astronom olarak adlandırılmaktadır.
- Uzay: Yaklaşık 13 milyar yıldır var olan, Big Bang adını verdiğimiz büyük patlama ile oluşan ve içinde bulunduğumuz uçsuz bucaksız (ancak sınırları olan) boşluk. İnsan aklının alabileceği her şey uzayın sınırları dahilindedir.
- Galaksi: Büyük olanları 100 milyardan fazla yıldızdan oluşan, uzay boşluğunda bulunan yıldız toplulukları. Uzaydaki maddenin büyük çoğunluğu galaksilerin bünyesinde ve etrafında toplanmıştır, yeni yıldız oluşumlarının çoğunluğu galaksilerde gerçekleşmektedir. Bizim galaksimiz Samanyolu da içinde 200 ile 400 milyar arasında yıldız barındıran büyük bir galaksidir.
- Nebula: Galaksilerden çok daha küçük, genellikle onların içinde veya yörüngesinde bulunan gaz bulutları. Galaksilerden küçük olmalarına rağmen boyutları dünyamız için çok büyüktür.
- Galaksi kümesi: Kütle çekim nedeniyle birbirleriyle etkileşim halinde bulunan galaksi toplulukları. Bünyelerinde 50’den 1000’e kadar galaksi bulunmaktadır. İçinde bulunduğumuz Samanyolu galaksisini kapsayan Yerel Küme 40 civarında galaksiyi içermektedir.
- Yıldız: Yakıtı hidrojen ve helyum olan, çevresine enerji ve ışık veren, dünyamıza kıyasla çok ama çok büyük boyutlu gök cisimleri. Bizim Güneş’imiz de bir yıldızdır.
- Çift Yıldız: Ortak ağırlık merkezi ekseninde dönüş hareketi yapan, genellikle biri büyük diğeri küçük iki yıldızdan oluşan sistemler.
- Gezegen: Yıldızların etrafında oluşumlarından arta kalan maddenin soğuyup bir araya toplanması ile belirli yörüngelerde oluşan, gaz devleri haricinde yıldızlar gibi kendi enerjilerini üretemeyen, Dünya gibi taş ve toprak karışımı veya Jüpiter gibi gazdan oluşan gök cisimlerine gezegen denir.
- Güneş Sistemi: Evimiz. Merkezinde Güneş olan ve Dünya ile birlikte toplam sekiz gezegenden ve değişik yapılardan oluşan bir sistem. Kendisini oluşturan yıldız, gezegenler ve gök yapıları içten dışa doğru sırasıyla şu şekildedir: Güneş, Merkür, Venüs, Dünya, Mars, Göktaşı kuşağı, Jüpiter, Satürn, Uranüs, Neptün, Kuiper Kuşağı (ve Plüton) ve Oort Bulutu.
- Dünya: Üzerinde bulunduğumuz, yaşadığımız gezegen. Arz. Astronomi ile ilgili akademik kaynaklarda daha çok bu şekilde kullanıldığı için belirtme gereği duydum.
- Uydu: Peyk. Bir şekilde büyük bir cismin yörüngesine girmiş veya yörüngesinde birleşip meydana gelmiş gök cisimlerine uydu adı verilir. Haberleşme veya askeri amaçlı uydular, uzay istasyonları yapay uydular sınıfına girerken Ay gibi gök cisimleri de doğal uydular sınıfına girer.
- Supernova: Ömrünün sonuna gelen bir yıldızın, çok kuvvetli bir patlama ile kütlesini evrene dağıtması olayıdır. Bu şekilde patlayan bir yıldız, gökyüzünde haftalarca, hatta aylarca çok parlak bir gök cismi olarak görülebilir. Çok daha şiddetlilerine, Hipernova adı verilir.
- Kara Delik: Ölmüş yıldızların kendi kütleleri üzerine çökerek çok yoğun özkütleye sahip bir maddeye dönüşmesiyle meydana gelirler. Kara delik, çok küçük bir hacme sıkışmış çok yoğun kütlesi nedeniyle, müthiş bir kütleçekim kuvvetine sahiptir ve belirli bir mesafeye kadar yaklaşan gök cisimlerini kendilerine çeker ve kütlelerine katarlar. Kara delikler, Einstein’in Genel Görelilik Kuramı’na göre tanımlanmış ve ışığı yayma özellikleri olmadıklarından “kara” olarak adlandırılmıştır.
- Asteroid: Genellikle Mars ve Jüpiter arasında kalan küçük gök cisimleridir. Yapıları kaya ve buzdan oluşur. Bazı asteroidlerin kendi uydusu bulunduğu bilinmektedir. En bilinen asteroid Ceres ismindedir.
- Meteorid: Uzay boşluğunda dolanan, çoğunlukla bir gök cisimine çarpmayan veya Dünya atmosferine girmeyen gök cisimleridir.
- Meteor: Akan yıldız olarak da bilinen, atmosfere giriş yapan ve yere düşmeden, atmosferde yanarak yok olan gök cisimlerine denir. Arkasında bir ışık çizgisi bırakır ve her sene değişik zamanlarda gözlemlenir.
- Meteorit: Göktaşı olarak da bilinir ve atmosfere girdikten sonra yanarak yok olmayıp, yeryüzüne çarpan gök cisimlerine verilen isimdir.
- Kuyruklu Yıldız: Sanılanın aksine yıldız olmayan kuyruklu yıldız, kozmik toz ve buz karışımından meydana gelir. Antik çağlardan beri bilinen cisimlerdir. Güneş’ten gelen ışığı yansıtma özelliğine sahiptirler.
- Ufuk: Gökyüzü ve deniz yüzeyini ayırmayı sağlayan çizgi, ufuk çizgisi olarak adlandırılır. Bir sınır görevi görür.
- Gözlemevi: Rasathane olarak da bilinen gözlemevleri, gökyüzü gözlemlerinin yapıldığı bilim kurumudur. Teleskop, radyo teleskop ve başka gözlem araçları burada bulunur. Kütüphanesi ve üniversite bünyesinde kendisine ait bir yönetim birimi vardır. Ülkemizde en bilinen gözlemevleri, Kandilli Rasathanesi ve Tübitak Ulusal Gözlemevi‘dir.
- Kadir: Mutlak parlaklık olarak da bilinir. Yıldızların gökyüzündeki görünürlüğünü etkileyen parlaklık derecelerini ölçer.
İlgili içerik: Astronominin Alt Dalları Nelerdir?
Temel kavramları öğrendikten sonra astronomi tanımı olarak kısaca, dünyamızın atmosferi dışında gerçekleşen her olayı ve oradaki bütün gök cisimlerini inceleyen bilim dalı diyebiliriz. Türkçe’de, gökbilim olarak ifade edilir. Evrendeki maddenin dağılımı, fiziksel özellikleri ve bunların birbiriyle ilişkisi astronominin inceleme alanına girer.
Astronomi, insanlığın ilk dönemlerinden beri gökyüzüne duyduğu merak nedeniyle varolmuştur. Tarihin ilk dönemlerinde astroloji olarak anıldıysa da, günümüzde astronomi gerçek bir bilim olarak sürmektedir.
Türkiye’de, astronomi konusunda eğitim almak istiyorsanız, üniversitelerimizde bulunan astronomi ve uzay bilimleri bölümü tarafından verilen bir eğitim almanız gerekiyor. Ayrıca, astronomi ile ilgili kitaplar okuyarak da bilginizi artırmanız mümkündür.
Astronominin Etimolojik Kökeni
Astronomi etimoloji olarak incelendiğinde, Eski Yunanca Astron ve Nomos kelimelerinin birleşimidir. “Yıldızların yasası” anlamına gelir.
Astronomi Neyi İnceler?
Astronomi, yani gök bilimi atmosferimiz dışında kalan her cismi ve olayı inceler. Evrenin nasıl oluştuğu, galaksilerin ve yıldızların nasıl meydana geldiği gibi konular hep astronominin inceleme alanına girer. Astronomi kısaca, aşağıdaki kaynakları inceler:
- Galaksiler,
- Bulutsular,
- Yıldızlar,
- Gezegenler,
- Kuyruklu yıldızlar,
- Serbest dolaşan gök cisimleri,
- Kara delikler
ve uzay boşluğunda var olan geri kalan her şey.
