Bedesten, Farsça kökenli bir kelime olup, değerli malların satılması için inşa edilmiş, kubbelerle örtülü ve genellikle dikdörtgen planlı büyük yapılara verilen addır. Aslında ilk yerleşimler çoğunlukla kervansaraylar şeklinde olmuştur. Zamanla kervansaraylardan bazıları camii, pazar, eczane vb. eklenerek kervansaray külliyelerine dönmüş, bu külliyelerin etrafında da yerleşim oluşmuştur.
Bu yazıda öğrenecekleriniz;
- Bedesten kelimesi ne anlama gelir ve ne işe yarar?
- Çarşı, arasta ve han gibi ticaret merkezlerinin farkları,
- Bargah, harem, kümbet ve imaret gibi Osmanlı’ya özgü mekanların işlevi.
Dilerseniz, uzatmadan hemen bu kavramların detaylarını öğrenelim:
Bedesten ne demek?
Bedesten, Osmanlı’da, kumaş, mücevher ve çeşitli değerli eşya alım satımının yapıldığı, eşit büyüklükte kubbelerle örtülü, bir çeşit kapalı çarşı olup bu yapıların ilk örneklerine 13. yüzyıl başlarında Anadolu’da rastlanmıştır. Anadolu’da bilinen ve bugün hala kullanımda olan en eski Bedesten Kahramanmaraş’tadır. Bedestenler zamanlarında önemli birer iktisadi kuruluştu ve o devirde, günümüzdeki banka ve borsaların görevini de görürdü.
Dikdörtgen planlı bedestenler, genellikle dört köşesi belirgin, uzunlamasına dikdörtgen şeklinde inşa edilmiş yapıları ifade eder. Bu yapılar, genellikle Orta Çağ’da ve Osmanlı döneminde popülerdi.
Çarşı Nedir?
Çarşı, çoğunlukla aynı tür esnafın içinde bulunduğu ve dükkanların düzenli ve sıralı bir biçimde dizildiği yerdir. Birden fazla meslek grubunu barındırır ve alışveriş yapmak için gidilen yerlerdir. Uzun yıllardır dilimizde yer alan ve dilimize Farsa dilinden geçen kelimenin TDK’ye göre anlamı ise şöyledir: Dükkanların bulunduğu alışveriş yeri.
Han Nedir?
Han, bir coğrafyadan başka bir coğrafyaya vasıtalı ya da vasıtasız gelen yolcuların kalabileceği, insanlarla hayvanların geceyi geçirebileceği büyük yapılara verilen addır. Bugünün otel vazifesini yerine getiren yapılara eskiden bu isim verilmekteydi. Selçuklu ve Osmanlı hanları sosyal bir vazife olarak görmüş ve ülke ekonomisine katkısını da göz önünde bulundurarak hanların yapımına ve korunmasına çok önem vermiştir.
Bargah Nedir?
Bargah, izinle girilen yer anlamına gelmektedir. Terim olarak ise ‘’Sultanın oturduğu saray’’ anlamına gelmektedir. Altın Orda Devleti’nde hükümdar otağını belirtmek için bu kelime kullanılmıştır. Bargahları uzaktan tıpkı bir tepe gibi görünüp içinde sağ ve solda farklı türlerden yapılabilen sedirler yer alırdı. Bargahın ortasına ise taht kurulurdu.
Derbent Nedir?
Derbent, iki dağ arasındaki dar geçit anlamına gelmekte olup terim anlamı ise karakol gibi kullanılan küçük sınır kalelerini ifade etmektedir. Derbentler Türkler Anadolu’ya geldikten sonra kervan güvenliği, iskân politikasının uygulamasını kolaylaştırmak, ulaşım ve ticaret açısından çok büyük önem taşımıştır. Derbentler genellikle önemli ticaret yolları ve geçitler üzerine kurulmuştur.
Harem Nedir?
Harem, Osmanlı padişahlarının annesi, kız kardeşi, cariyeleri ve bunların hizmetkarlarının yaşadığı saray bölümüne verilen addır. Devlet içerisinde haremin iki temel fonksiyonu vardır; birincisi hükümdarın aile yaşamı sürdüğü ve padişah, şehzade ve devlet ileri gelenlerine cariye ve eş temini için kullanılan yerdir. İkincisi için ise bir okuldur diyebiliriz. Padişah ve hanedana bağlı bir yapı kurulması adına cariyelerin eğitimini sağlayan kurumdur.
Arasta Nedir?
Arasta, çarşılarda aynı ürünü satan esnaf dükkanlarının bulunduğu bölüme verilen addır. İslam mimarisinin en önemli eserleri olan külliyelerde genellikle yer bulan arastalar, geçmişte geliri külliyede yer alan camiye vakfedilen dükkanlardan oluşurken günümüzde ise çoğu turistik olan, çeşitli ürünler satan ve kira gelirleri hariç camilere gelir bırakmayan farklı dükkanlardan oluşmaktadır.
Kümbet Nedir?
Kümbet, Anadolu Selçukluları zamanında yapılan ve kendini özgü bir yapıya sahip olan anıtmezarlara verilen addır. Sanat tarihinde bu yapıların birçoğunda mumyalık adı verilen toprağın altı katlı olması bu anıt mezarların önemli özelliklerinden birisidir. İslam kültürü çerçevesinde bakıldığında 9. Yüzyıla kadar mezar anıtlarına rastlanılmaktadır. Bu yapılar silindirik tabanlı ve üst kısımları konik yapılı olan yapılardır.
Ribat Nedir?
Ribat, sınır boyları ve stratejik bölgelerde askeri amaçlı kullanılan yapılara denir. Sözlükteki anlamı ise düşman saldırılarına karşı koymak ve sınır boylarında nöbet tutmaktır. Kur’an’da ki anlamıysa cihat için bağlanıp beslenen atlar şeklindedir. Bu yapıların inşası Osmanlı’da genel olarak vakıflar tarafından yapılmıştır.
İmaret Nedir?
İmaret, Osmanlı Devleti’nin hüküm sürdüğü dönemde yoksullara yardım amacı ile oluşturulan hayır kurumu da diyebileceğimiz yapılara verilen addır. Başlarda imaretlerde; şehir dışından gelmiş olan yolcu, yoksul ve ihtiyacı olanlara yiyecek, sağlık ve giyecek yardımı yapılmıştır. Sonralarında ise bu yerler sadece yemek yardımı yapılan yerlere dönüşmüştür.
