Çatısı bakımından demek, nesne ve özne ilişkisi açısından yüklemin kazanmış olduğu anlamın ne olduğunu ifade etmektedir. Fiillerin özne ve nesnelere bağlı olarak kazanmış oldukları anlam ve girdikleri biçim çatı olarak adlandırılmaktadır. Çatı yalnız fiil cümlelerinde aranır. İsim cümlelerinde bulunmamaktadır. Fiiller, özne ve nesne alma durumuna, belirtilmiş olan işin nasıl yapılmış olduğuna, işten nesnenin ve öznenin nasıl etkilenmiş olduğuna göre çatılara ayrılmaktadır. Fiiller de çatısı açısından iki grupta incelenmektedir; nesnesine göre ve öznesine göre filler.
İçindekiler
Çatısı Bakımından Derse Neye Bakmalıyız?
Sorularda çatısı bakımından denilirse bakılacak olan yüklemin etken, edilgen mi yoksa geçişli mi geçişsiz mi olduğuna bakmak olmalıdır. Çatısı bakımından sorularında fiil, özne yüklem ilişkisine göre veya nesne yüklem ilişkisine göre ayrılır. Özne yüklem ilişkisi söz konusuysa bu durumda öncelikle yüklem bulunmalıdır. Yüklemin bulunması sonrasında etken veya edilgenlik değerlendirilir.
Bu noktada çözüm için başkası tarafından anlamı bulunmuyorsa etken çatılı, bulunuyorsa edilgen çatılı ifade vardır. Hepsinde gerçek ya da gizli özne bulunuyorsa bu durumda fiilin geçişli veya geçişsiz olup olmadığına bakılır. Hepsinde etken geçiş söz konusu ise bu durumda oldurgan veya ettirgen olup olmadığına bakılır. Eğer şıkların hepsi işteş ise bu durumda ne türden işteşlik olduğuna bakılır.
Nesnesine göre fiil çatısı soruluyorsa bu durumda yüklem bulunur ve yüklemin geçişli mi yoksa geçişsiz fiil mi olduğuna bakılmalıdır.
Çatı Bakımından Örnek Sorular ve Cevaplar
Çatı bakımından örnek sorular şu şekildedir;
- “Ben bu filmi geçen akşam seyretmiştim.” -Seyretmiştim ifadesi bu filmi nesnesini aldığı için geçişli eylemdir. Nesnesi olan veya nesne alabilen eylemler geçişli eylemdir. Bunu bulmak için yükleme “neyi, kimi, ne” soruları sorulur.
- “Annemle hafta sonları dolaşmaya çıkarız.” Gideriz eylemi nesne almadığı için geçişsiz eylemdir. Nesne almayan eylemler geçişsiz olarak tanımlanır. “Neyi, kimi, ne” sorularına yanıt vermez.
- “Çocuk, kendisini çok seven kardeşini övdü.” Cümlede övmek eylemi etken olmaktadır. Çünkü övmek işi doğrudan özne gerçekleştirir. Yüklemde belirtilmiş olan eylemi öznenin kendisinin yapması halinde çatı etken eylemdir.
- “Küçük çocuk, sevimliliği için övüldü.” Cümlede “övülen kim” sorusuna “küçük çocuk” şeklinde yanıt verilir. Ancak övüldü eylemi özne tarafından değil, bir başkası tarafından yapılmıştır. Burada özne işi yapan değil başkasının eyleminden etkilenendir. Bu çatılar edilgen fiil olarak adlandırılır.
- “Çocuk, yaptığı işle övündü.” Çocuk, övünme işini kendisi yapmakta ve bundan kendisi etkilenmektedir. Öznenin yüklemden (fiilden) hem etkilenmesi hem yapması halinde dönüşlü fiil meydana gelmektedir.
- “Çocuk, arkadaşıyla görüştü.” Birden fazla özne gerektiren durumlar işteş fiil çatısıdır. Görüşme eylemi tek olamayacağı için bu cümle işteş fiil çatısı örneğidir.
İlginizi Çekebilir: Sözcük Türleri Nelerdir?
Çatı Yönüyle Ne Demek?
Çatı yönüyle eylemin nesnesine veya eylemin etkilenmesine göre incelenmesine, eylemin nesne alıp almadığını belirlemeye dönük kullanılmaktadır. Bu kapsamda eylemin yaptığı işi, etkisini ve oluş şeklini incelemek için çatı yönüyle inceleme yapılır.
Çatı Bakımından Diğerlerinden Farklıdır Ne Demek?
Çatı bakımından diğerlerinden farklıdır ifadesi çatı sorularında sık sorulan bir kalıptır. Bu sorularda çeşitli çatı yapıları verilir ve hangisinin farklı olduğu bulunur. Temel olarak geçişli veya geçişsiz; etken, edilgen veya işteş türünden ayrım yapılabilir. Örneğin beş şık veriliyorsa dört şık etken, bir şık edilgen olabilir. Bunun yanında dört şık geçişli fiil, bir şık geçişsiz fiil olabilir. Çatı yönünden soruları doğru yanıtlamak için çatı konusunun doğru anlaşılması önemlidir. Çatılar kendi içlerinde farklılık gösterdiğinden konunun yeteri kadar anlaşılmaması sorunun çözümünü güçleştirecektir.
Öznesine Göre Çatı Ne Demek?
Öznesine göre çatı cümlelerde özne ve fiil arasındaki ilişkinin belirlendiği ifadedir. Öznesine göre fiil çatıları şu şekilde ayrılır;
- Etken fiil; yüklem durumunda olan fiilin göstermiş olduğu işi doğrudan öznenin yapmasıdır. Fiilin gerçek öznesinin bulunması etken yapar.
- Edilgen fiil; gerçek öznesi, eylemi yapanın söylenmeyen veya bilinmeyen fillerdir. Fiile -l ve -n ekleri getirilerek yapılmaktadır. Edilgen fiil söz konusu ise cümlede etkenlik aranmaz.
- Dönüşlü fiil; öznenin yaptığı işten etkilenmesini gösterir. Özne gerçek olarak kullanılır ve bu ifadelerde nesne aranmaz.
- İşteş fiil; fiilde bildirilmiş olan işin birden fazla kişice yapıldığını veya karşılıklı olarak yapıldığını ifade etmektedir.
Öznesine göre bu dört fiil temel alınarak sonuç bulunur.
Çatı Özelliği Aranmaz Ne Demek?
Çatı aramak eylemler ile ilgilidir. Yüklemi ad soylu olan sözcük veya sözcük öbeklerinde çatı özelliği aranmaz. Örneğin “Ankara, çok güzel bir şehir.” İfadesinde eylem bulunmadığı için bu ifadede çatı özelliği bulunmaz ve aranmaz.
Çatı Bakımından Hangi Tür Fiillerde Nesne Bulunmaz?
Geçişli eyleme sahip olan cümleler için bazen nesne bulunmaz. Bu türden fiiller nesne almadıkları durumda bile geçişli olarak kabul edilir. Burada önemli olan o eylemin nesne almasıdır. Örneğin “Öğretmen çok güzel anlattı” ifadesine istenilirse nesne getirilir ve cümle şu şekle dönüştürülebilir: “Öğretmen konuyu çok güzel anlattı.” Bu yüzden istenirse cümleye nesne eklendiğinden anlatmak eylemi de geçişli olur.
Yüklemin Çatısı Bakımından Ne Demek?
Yüklemin çatısı bakımından cümlelerin nesne ve özne bilgileri hakkında bilgi verir. Yüklemin çatısı, cümlenin nesneye göre çatı mı yoksa özneye göre çatı mı olduğunu belirtir. Aynı zamanda yüklem isim soylu ise bu durumda eylem bulunmaz ve çatı da aranmaz.
Fiilde Çatı Ne İşe Yarar?
Fiilde çatı görevi fiillerin özne ve neşeye bağlı olarak kazanmış oldukları anlamları çıkarmak içindir. Yüklemin özne ve nesne ile olan ilişkisinin ne türden olduğunu anlamak cümlenin anlamı için değer taşır. Çatılar sayesinde fiiller özne ve nesne ile bağ kurar.
