Dışsallık bir ekonomik birimin faydasını artırma kararının, organik bağlantısı olmayan başka bir ekonomik birimin kararının sonucunu doğrudan veya dolaylı olarak etkilemesiyle ortaya çıkan bir kavramdır. Bu nedenle, bir ekonomik birimin seçimi diğerini kâr veya zarar olarak etkileyebilir. Dışsallıklar genel olarak iki gruba ayrılır: pozitif dışsallıklar ve olumsuz dışsallıklar.
Olumlu Dışsallık Nedir?
Dışsallıkların veya sosyal çıkarların aktif olarak izlenmesi olumlu dışsallık olarak adlandırılır. Bu, bir kişi veya kuruluşun, kilit figür olmayan diğer kişi veya kuruluşlar lehine kararlar aldığı bir durumdur. Örneğin, devlet tarafından kullanılan en yaygın pozitif dışsallık yöntemi pasifist ve teşvik edici vergi politikasıdır. Vergi sistemleri ülkeden ülkeye farklılık gösterir, ancak devletler genellikle vergi mükelleflerinden tahsil edilemeyen vergiler için faizden feragat eder ve geçmişte tahsil edilemeyen vergi ve ücretleri tahsil eder. Mükellefler ise borç yükünden ve risk hafifletmesinden yararlanmaktadır. Bu noktada mali barış olumlu bir dışsallık haline gelmektedir. Benzer şekilde teşvik politikalarında da teşvikin niteliğine göre devlet bazı haklarından feragat ederek yatırımcıların yatırım yapmasını kolaylaştıran bir ortam yaratmaktadır. Dolayısıyla işsizlik oranı düştükçe yatırımcı getirileri ve devletin vergi gelirleri göreli olarak artar.
İlginizi Çekebilir: Ön Muhasebe Nedir?
Olumsuz Dışsallık Nedir?
Olumsuz dışsallık, bir kişi veya kuruluşun kararlarının başka bir ekonomik birime zarar verdiği durumlardır. Bu noktada, bir birim avantajlıdır, ancak diğer birim açıkça kaybeder. Negatif örgütsel dışsallıklar genellikle bir maliyet faktörüdür. Örneğin, tüm yapıların bir ömrü olduğu için otoyolların ve köprülerin de bir ömrü vardır ve köprüyü kullanan her araç köprünün ömrünü kısaltır. Öte yandan köprü, araç sahiplerinin daha önce gidemedikleri yerlere gitmek veya daha kısa rotalarda daha fazla yakıt tüketmek arasında seçim yapmalarına olanak tanıyor. Bu noktada köprü, devletin olumsuz dışsallığının bir örneğini göstermektedir. Son zamanlarda, araç sahipleri kullanmaya karar verdiğinde devlet köprüyü yenileyebilir. Bu noktada devlet, bu olumsuz dışsallığı feda ederek kayıplarını en aza indirmeye çalışır.
Dışsallık Örneği
Dışsallık örneği olarak şunu verebiliriz; Otobüs içenlerin sigara içmeyenleri hedef alması da olumsuz bir dışsallıktır. Hareket halindeyken sigara içmeye karar vermek sigara içenler için eğlencelidir, ancak sigara içmeyenler üzerinde olumsuz bir etkisi vardır. Bu noktada sigara olumsuz bir dışsallık haline gelir.
Optimum Dışsallık Nedir?
Dışsal ekonomi, belirli bir pazarın başarısızlığıdır ve sosyal olarak optimal seviyelere göre fazla veya eksik mal ve hizmet arzı ile sonuçlanır. Bir bireyin üretimi veya tüketimi diğerinin fayda fonksiyonunu etkilediğinde bir dışsallık oluşur. Negatif dışsallıklar, söz konusu mal ve hizmetlerin arzını sosyal olarak optimalden daha büyük hale getirir ve pozitif dışsallıklar, mal ve hizmet arzını sosyal olarak optimalden daha az yapar. Dışsallıkların en yaygın örnekleri, çevre kirliliği ve Ar-Ge faaliyetleridir. Olumsuz bir dış ekonomide, üreticiler, toplumun katlanmak zorunda olduğu marjinal maliyetleri göz ardı ederek aşırı üretim yapma eğilimindedir.
Dışsallık Pazarlanabilir mi?
Dışsallıklar, ekonomik faaliyetin amaçlanan amacının ötesindeki etkileri ve sonuçlarıdır. Gölde balıkların ölmesi ve balıkçıların göl kenarındaki operasyonlardan zarar görmesi gibi dışsallıklar kontamine atıkların göle dökülmesine neden olmuştur. Dışsallık özellikleri ise aşağıdaki gibidir:
- Dışsallıklar negatif veya pozitif olabilir.
- Dışsallıklar değerlendirilemez.
- Dış durumlar müzakere edilemez.
- Dışsallıklar pazarlanamaz. Bu nedenle dışsallıkların yarattığı karlar ve maliyetler piyasada satılamaz.
- Dışsallıklar, kaynak tahsisinin verimliliğini azaltır.
Dışsallıklar Kamu Maliyesinin Hangi Amacı ile Çelişir?
Bazı iktisatçılar kamu ekonomisinin egemenliğini savunurken, diğerleri piyasa ekonomisinin hakim olması gerektiğini savunur. Bu bağlamda klasik iktisatçılar, ekonominin tam rekabetçi olması gerektiğini, görünmez elin piyasayı otomatik olarak düzenlemesi gerektiğini ve kamu sektörünün ekonomide aktif olması gerektiğini savunmaktadır. Şirketlerin tüketicilerin sesine saygı duyduğunu savunan, uzun vadede gereksiz kâr olmayacağına ve piyasa ekonomisinin verimli olması gerektiğine inanmaktadır.
Dışsallık Kavramını İlk Ortaya Atan Kimdir?
Dışsallık kavramını ilk ortaya atan kişi Wicksell olarak bilinmektedir. Daha sonraki süreçte ise akademisyenler tarafından geleştirilmiştir.
Dışsallık Söz Konusu Olduğunda Devlet Neden Ekonomiye Müdahale Etmek Zorunda Kalır?
Bir piyasa ekonomisinde dışsal maliyetler üreten firmalar genellikle bu maliyetleri maliyet fonksiyonlarında dikkate almazlar. Dolayısıyla devletin onlara bu sorumluluklarını hatırlatması ve zorlayıcı tedbirler alması gerekir. Ülkeler dışsallıklar üzerinde iki yönlü bir etkiye sahip olabilir. Dışsallıklar söz konusu olduğunda devlet, üretici faaliyetlerde bulunabilir veya üretimi dolaylı olarak iki şekilde etkileyebilir. Negatif dışsallıklar (dış maliyetler) durumunda, devlet sadece maddi kısıtlamalar ve vergiler koymakla kalmaz, aynı zamanda mülkiyet haklarını da düzenler. Olumlu dışsallık (dış kar) durumunda, tahsisat, komisyon, ödül gibi unsurları belirleyerek bir fiyatlandırma sistemi kullanmayı deneyebilir. Bu nedenle, insanlar katlanmak zorunda oldukları maliyetleri hissederler ve başkalarına verdikleri faydaları gerçekleştirme fırsatına sahip olurlar.
İlginizi Çekebilir: Mahsuplaşma Ne Demek?
Dışsallık kriteri nedir?
Yarı kamusal mallar, ayrılabilmeleri ve tüketimden dışlanabilmeleri bakımından özel mallara benzer oldukları için sabit bir fiyatla sağlanırlar, ancak özel mallardan farklı olarak sosyal açıdan önemlidirler ve görünüşünü içerirler. Yarı kamusal mal ve hizmetler, piyasada üretilme ve satılma ve daha sonra bu pozitif üretim ve tüketim dışsallıklarını yaratan fiyatlarla tüketicilere sunulma kapasitesine sahiptir, ancak aynı zamanda üretici birimi tarafından da üretilirler. Bu ürün ve hizmetlerin faydaları, onları tüketen insanların ötesine geçer. Üçüncü taraflar ve bir bütün olarak toplum da yararlanabilir. Toplum tarafından sağlanan karlar için paha biçilmez bölünmezlikleri nedeniyle, bu malı üretebilen özel teşebbüsler, üretimlerini bireysel talebin oranına göre ayarlarlar.
Para Dışsallığı nedir?
Para dışsallığı, piyasada kredi mekanizması aracılığıyla para arzının yaratıldığı ve gerçekleşen değişikliklerin finansal değişiklikleri etkileyebileceği yaklaşımdır Bir yaklaşım, para arzının piyasa faaliyetinden bağımsız bir merkezi otorite tarafından belirlendiği ve aynı zamanda içsel olarak da belirlendiği sürecini içerir. Para arzı yöntemine para dışsallığı denir.
